Ciąża jest okresem wielu zmian adaptacyjnych w organizmie kobiety. Te modyfikacje dotyczą zarówno gospodarki hormonalnej, jak i zmian przystosowawczych w układzie naczyniowym, szczególnie istotnych w późniejszym okresie ciąży.

Jeśli do tego dołączymy zwiększone zapotrzebowanie kobiety i płodu na substancje odżywcze, w tym tlen, to łatwo zrozumieć, dlaczego w czasie ciąży pewne zaburzenia w układzie żylnym są nieuniknione. Problem w tym, iż wiele zmian z pozoru adaptacyjnych, zachodzących w ciele kobiety ciężarnej, ma charakter oddziaływań niekorzystnych na układ żylny.

Każda kolejna ciąża to coraz większy wysiłek dla układu żylnego, a wynika to z wtórnego przeciążania łożyska żylnego miednicy mniejszej, ucisku pni naczyniowych w przestrzeni zaotrzewnowej i pogłębiającej się wskutek tego niedomogi krążenia żylnego w nogach.

Miliony kobiet w Polsce zna z autopsji odczucia związane z wychodzącymi w ciąży żylakami sromu, krocza czy pogłębiającą się w ciąży chorobą hemoroidalną. Wszystkie te znaleziska w większym lub mniejszym stopniu są pochodną powstającej i nasilającej się w kolejnych ciążach niewydolności żylnej miednicy.

Moment zapłodnienia, a później rozwoju zarodka warunkują szereg zmian hormonalnych w organizmie kobiety. Pamiętajmy, iż typowa funkcja jajników w czasie ciąży zanika. Przez pierwsze kilka tygodni (do 5-7 tygodnia) ciąża utrzymywana jest hormonalnie przez działające przetrwałe ciałko żółte, które staje się głównym źródłem progesteronu, czyli hormonu pozwalającego utrzymać ciążę.

Później (od 6-8 tygodnia wzwyż) wraz z rozwojem łożyska funkcję „głównego producenta” hormonów przejmuje w znacznej mierze powiększające się łożysko. Od 10-12 tygodnia ciąży to właśnie łożysko odpowiada za produkcję progesteronu.

Od 8-9 tygodnia ciąży synteza estrogenów odbywa się głównie w łożysku i to przy pomocy produkowanego w nadnerczach płodu siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEAS). Od tego momentu poziom estrogenów i progesteronu znacznie wzrasta i tak jest aż do końca ciąży. Poziom estrogenów mierzonych w osoczu krwi pod koniec ciąży potrafi wzrosnąć nawet 100-krotnie w stosunku do wartości w czasie fazy lutealnej cyklu.

Oddziaływanie estrogenu jest dość złożone. W czasie ciąży poprzez swoje receptory (znajdujące się m.in. w łożysku, jajnikach, macicy czy tętnicach macicznych), a także stymulowanie syntezy tlenku azotu (NO) i prostacyklin, potrafi on pobudzać nowotworzenie naczyń oraz doprowadzać do ich poszerzania się.

Efekt finalny działania estrogenu to zmniejszenie oporu naczyniowego i objętościowe przeładowanie krwią łożyska naczyniowego. Nadmiar estrogenu w ciąży jest dość niekorzystny. Powoduje on również spadek produkcji kolagenu, przez co naczynia stają się bardziej podatne na rozciąganie.

Na dalszych etapach rozwoju ciąży (zwykle w III trymestrze), dochodzi do różnych żylnych zjawisk uciskowych, prowokowanych przez powiększający się narząd rodny (w tym niekorzystnie leżące łożysko) i często nieprawidłowe układanie się przyszłej matki do snu.

Kobiety z rozpoznanym zespołem dziadka do orzechów nie powinny pozycji lewobocznej w ciąży nadużywać.

Panie, u których występują zaburzenia odpływu w żyłach biodrowych wspólnych (dużo częściej spotykamy się z tym zjawiskiem po stronie lewej) oraz stwierdzono u nich niewydolność żylną miednicy, powinny jak najwcześniej zacząć używać w ciąży wyrobów kompresyjnych w II klasie ucisku (oznaczenie CCL2).

Zalecane powinny być jedynie specjalnie dobrane pończochy uciskowe lub rajstopy ciążowe (te drugie zwykle w okresie zimowym).

Należy pamiętać, iż prewencja zakrzepicy żylnej w ciąży polegająca na stosowaniu heparyn drobnocząsteczkowych to często za mało. Ważna jest dobrze dobrana kompresjoterapia, czyli leczeniem uciskiem.

Serce w czasie ciąży musi bić „za dwoje”, „troje”, a czasem nawet „czworo i więcej”. Zmiany w układzie sercowo-naczyniowym zachodzące w czasie ciąży istotnie wpływają na cały układ naczyniowy, zarówno tętniczy jak i żylny.

Zwiększenie pojemności minutowej serca matki, wynikające ze wzrostu objętości krwi z niego wyrzucanej oraz jego szybszej pracy, to typowe mechanizmy ewolucyjne powstałe w przyrodzie w odpowiedzi na zwiększone zapotrzebowanie na krew, „zgłaszane” przez rosnące łożysko, macicę i płód.

Objętość krwi wyrzucanej przez serce matki na obwód w czasie skurczu wzrasta między 16. a 20. tygodniem ciąży nawet o 50%. Od 20-24. tygodnia ciąży te wartości się utrzymują na względnie stałym poziomie.

Drugi mechanizm, czyli przyspieszenie akcji serca (w ciąży serce matki potrafi bić dodatkowo o 10-20 uderzeń na minutę szybciej), zostaje uruchomiony około 20. tygodnia ciąży i potrafi narastać aż do 32. tygodnia.

Normalizuje się do kilku dni po porodzie. Z tego powodu przez prawie połowę ciąży układ żylny musi borykać się ze wzrostem bardzo dużej ilości krwi (ilość krwi krążącej w ciąży pojedynczej wzrasta o około 1.5 litra). Pamiętajmy jednak, że ciąża, ciąży nierówna… . Ciąża pierwsza to nie to samo zjawisko, co ciąża trzecia czy czwarta.

Ciąża bliźniacza przykładowo porównywana do ciąży pojedynczej kilkukrotnie bardziej niekorzystnie wpływa na rozwój niewydolności żylnej miednicy.

Zmiany, które dokonują się w parametrach sercowo-naczyniowych i objętościowych układu żylnego są często nieporównywalne pomiędzy poszczególnymi osobami w drugiej czy trzeciej ciąży, czy chociażby kolejnymi ciążami u tej samej kobiety.